Pri la etimologio de la nomoj de kemiaj elementoj
Reinhard Fössmeier,
AIS San-Marino
Deutsche Übersetzung
Kiel vi facile rimarkos,
mi estas nek kemiisto nek lingvisto.
Tamen mi kompilis kelkajn faktojn pri la etimologio
de la nomoj de kemiaj elementoj,
ĉar eble multaj laikoj ŝatas, kiel mi,
scii nur kelkajn supraĵajn detalojn.
Ĉar tiuj detaloj, kvankam supraĵaj,
ja tamen estu ĝustaj,
eble kompetentaj legantoj bonvolos komenti, korekti
aŭ kompletigi. Dankon.
Rigardante la nomojn,
oni konstatas, ke multaj estas interrilataj,
ĉar ili devenas el la sama epoko aŭ de la samaj esploristoj.
Ekzemplo estas la serio de elementoj,
kiujn malkovris Bunsen kaj Kirchhoff
per analizo de la spektro kaj poste nomis laŭ
la greka nomo de la koloro de grava spektra linio.
Alia serio estas elementoj nomitaj laŭ landoj aŭ kontinentoj;
laste oni uzis nomojn de famaj natursciencistoj.
Bagatela rimarkigo:
Laŭ PIV 1970 nur unu elemento havis tegmentan literon en sia nomo,
la arĝento.
Du pliaj havas hoketon: eŭropio kaj laŭrencio.
Laŭ PIV 2002 estas supersigno ankaŭ en ejnŝtejnio,
kiu en PIV 1970 nomiĝas ejnstejnio.
1 H Hidrogeno
Greka-Latina; laŭvorte: "produktanto de akvo".
Akvo estas hidrogena oksido,
do kombino inter hidrogeno kaj oksigeno.
2 He Heliumo
de la Greka dio "Helios", dio de la suno.
Heliumo estis trovita unue per analizo de la
spektro de la sunlumo,
dum suneklipso en 1868,
fare de Janssen.
Frankland identigis ĝin kiel elementon kaj nomis ĝin.
15 % de la sunaj atomoj estas heliumaj.
3 Li Litio
de la Greka "lithos" = ŝtono.
4 Be Berilio
de la mineralo berilo
(Be3Al2Si6O18),
kiu enhavas berilion
(kaj liveras flavan, rozan aŭ bluetan gemon [PIV]).
5 B Boro
el la Latina, origine de la Araba "buraq" = salpetro,
resonanta en la vorto "borakso", la kombinaĵo
Na2B4O7 . 10 H2O.
[KHU]
6 C Karbono
de la Latina carbo = karbo.
7 N Nitrogeno
el la Latina, "produktanto de salpetro".
8 O Oksigeno
de la Latina oxygenium = "produktanto de acidoj".
Iam la kemio erare supozis,
ke la oksigeno estas la karakterizilo de acidoj.
Ekzemploj kiel klorida (klor-hidra) acido tamen pruvas,
ke estas la hidrogeno.
9 F Fluoro
de la Latina fluere = flui,
ĉar fluorito (CaF2) estas uzata en altfornoj
por fluigi la skorion.
10 Ne Neono
de la Greka to neon = "la nova".
11 Na Natrio
de la Hebrea neter = sodo (natria karbonato).
Ekzistas ankaŭ la Latina esprimo sodium,
ankoraŭ uzata ekzemple en la Angla lingvo.
12 Mg Magnezio
de la regiono Magnesia (nun Magnisia) en Grekio.
13 Al Aluminio
de la Latina alumen = aluno;
aluno (striktasence) estas duobla sulfato de kalio kaj aluminio.
14 Si Silicio
de la Latina silex = siliko.
Siliko konsistas plejparte el kvarco (SiO2).
15 P Fosforo
de la Greka phosporos, "portanto de lumo"
(φως/phos = lumo,
φερειν/pherein = porti).
Blanka fosforo spontanee oksidiĝas kaj elradias lumon.
16 S Sulfuro
de la Latina sulfur = sulfuro.
Elemento jam konata de jarmiloj.
17 Cl Kloro
de la Greka
χλορος/ĥloros
= flave-verda.
Gasa kloro havas tian koloron.
18 Ar Argono
de la Greka
αργος/argos
= malvigla, inerta.
Argono, same kiel heliumo, kvazaŭ ne reakcias kun aliaj elementoj.
19 K Kalio
de la Araba kalja = "cindro de plantoj".
(La silabo "al" en la vorto "alkalo" estas la araba artikolo.)
En la Latina ekzistas la nomo potassium
(potaso, K2CO3),
el la Nederlanda (pot = poto, as = cindro),
ankoraŭ uzata en la angla lingvo por la kalio.
20 Ca Kalcio
de la Latina calx, -cis = "kalka ŝtono".
21 Sc Skandio
de Skandinavio.
La Sveda kemiisto Lars Fredrik Nilson trovis tiun elementon.
Eble (mi ne povis eltrovi) li elektis la nomon
por omaĝi al sia hejmlando.
Skandio estas trovata en la mineraloj eŭksenito kaj gadolinito
(kp. gadolinion),
trovataj preskaŭ nur en Skandinavio.
[KHU]
22 Ti Titano
de la Titanoj,
laŭ la Greka mitologio filoj de Urano kaj Gaja;
en 1795 la kemiisto Klaproth tiel nomis ĝin pro ĝia forteco.
Jam en 1791 la Brito Gregor estis trovinta la elementon
kaj nominta ĝin menakito,
sed la malkovro estis forgesita.
23 V Vanado
de Vanadis, kromnomo de la Ĝermana diino Freja.
Malkovrita de la sveda kemiisto Sefström (1830 [KHU]),
post kiam en 1801 la meksikano del Rio
trovis la elementon sed opiniis ĝin variaĵo de
kromio (24).
24 Cr Kromio
de la Greka ĥroma = "koloro";
pro la multkoloreco de siaj kombinaĵoj.
(PIV 1: kromoZ)
25 Mn Mangano
de la Latina magnesia nigra (MnO2),
mineralo trovita ĉe Magnesia.
26 Fe Fero
de la Latina ferrum.
Jam longe konata elemento.
27 Ko kobalto
de koboldo,
ĉar oni kredis, ke koboldo malhelpas la procezadon
de kobalta erco, kiu similas feran ercon.
28 Ni Nikelo
de la ĝermana Nickel (= nikso, akvofeo),
pro similaj konsideroj kiel ĉe kobalto.
29 Cu Kupro
de la Latina Cuprum = kupro.
Origine devenas de la nomo de la insulo Cipro.
30 Zn Zinko
de la Latina zincum;
la etimologio reiras al la Germana vorto Zinke
= "pikilo", ĉar kelkaj zinkaj ercoj havas pikan formon.
31 Ga Galio
de la Latina Gallia = "Gaŭlio" (Francio);
malkovrita de la Franco Lecoq de Boisbaudran;
antaŭdirita de Mendelejev.
Sven Silow sugestas ke Lecoq eternigis la propran nomon:
"(Le) coq" (france) = "gallus" (latine) = "koko".
32 Ge Germanio
de la lando Germanio.
La elemento estis trovita unue en Freiberg (Germanio)
de Winkler
en la jaro 1885, en la mieralo Ag8GeS6.
Mendelejev estis antaŭdirinta ĝĝn laŭ la
perioda sistemo, kun ecoj similaj al tiuj de silicio.
33 As Arseno
eble de la Greka arsénikon = "vira",
aŭ de la Araba "sernik" (kun artikolo: as-sernik),
kiu signifas specon de flavkolora mineralo,
miksaĵo el arsena oksido kaj arsena sulfido.
34 Se Seleno
de la Greka diino Selene, diino de la luno.
Ĝi estis unue trovita en
teluro (52)
kaj de tiu ricevis la nomon.
35 Br Bromo
de la Greka bromos = "fetora, malbonodora".
Bromo, kiu estas flua ĝis 59 gradoj,
ellasas venenajn, malbonorajn vaporojn.
36 Kr Kriptono
de la Greka kriptos = "kaŝita, kripta".
37 Rb Rubidio
de la Latina rubidus = "malhele ruĝa",
ĉar ĝi estis malkovrita (de Bunsen kaj Kirchhoff) per
ruĝa spektra linio.
38 Sr Stroncio
de la Skota urbo Strontian,
kiu donis la nomon ankaŭ al la mineralo stroncianito [KHU].
39 Y Itrio
de la Sveda urbo Ytterby
([Schröter k. al.] parolas pri Norvega urbo;
Sven Silow afable korektis tiun informon.)
Ytterby donis la nomon ankaŭ al
terbio,
erbio kaj
iterbio
[KHU].
40 Zr Zirkonio
laŭ la mineralo zirkono (zirkonia silikato),
uzata por gemoj.
41 Nb Niobo
de la Greka mitologia figuro Nioba,
filono de Tantalo.
Malkovrita en 1801.
En la naturo, niobo ofte estas trovata kune kun tantalo (73),
kiu estis malkovrita nur en 1820.
42 Mo Molibdeno
de la Greka molybdos = "plumbo".
43 Tc Teknecio
de "teknika"; unua artefarita elemento.
Ĝia plej stabila izotopo, Te-97, havas duoniĝtempon de
2,6 milionoj da jaroj,
tiel ke jam preskaŭ ĉiom da teknecio surtera disfalis.
44 Ru Rutenio
de la lando Rutenio (= Rusio),
pro la deveno de kruda plateno,
en kiu rutenio estis trovita en la unua duono de la 19a jarcento
[KHU].
45 Rh Rodio
de ka Greka rhodeos = "rozkolora",
aŭ rhodon = "rozo".
Rodiaj saloj kaj iliaj akvaj solvaĵoj ofte estas rozkoloraj.
46 Pd Paladio
de Palasa, kromnomo de Atena,
kaj nomo de planedeto.
47 Ag Arĝento
de la Latina argentum = "arĝento".
Ĝi estas la sola elemento,
kiu donis nomon al lando (Argentinio).
48 Cd Kadmio
de la zinka mineralo cadmia,
en kiu ofte estas ankaŭ iom da kadmio.
[MHU] sugestis,
ke ambaŭ nomoj devenas de Kadmo,
mita fondinto de Tebo kaj frato de
Eŭropa.
49 In Indio
de indigo,
pro blua spektra linio. Komparu rubidion (37).
50 Sn Stano
de la Latina stannum = stano.
Longe konata elemento.
51 Sb Antimono
de la Latina antimonium,
el la Araba alithmidun,
kiuj nomas ercon.
La simbolo venas la Latina sinonimo stibium.
52 Te Teluro
de la Latina tellus = tero.
Komparu selenon (34).
53 I Jodo
de la Greka ioeides = violkolora.
La vaporo de varmigita jodo havas tian koloron.
54 Xe Ksenono
de la Greka xenon = "fremda".
55 Cs Cezio
de la Latina caesius = "lazura",
ĉar ĝi estis malkovrita (de Bunsen kaj Kirchhoff) per
blua spektra linio.
56 Ba Bario
de la Greka barys = "peza",
kiu unue donis la nomon al la mineralo barito [KHU].
de la Greka lanthanein = "kaŝiĝi, esti kaŝita".
58 Ce Cerio
de la Romia diino Ceres, diino de fekundeco.
Laŭ Sven Silow la nomado okazis laŭ la planedeto Ceres,
siavice nomita laŭ la diino.
de la Grekaj praseos = "verda" kaj didymos = "ĝemelo, duobla",
pro la koloro de la saloj.
Komparu neodimon (60).
de la Grekaj neos = "nova" kaj didymos = "ĝemelo, duobla".
Neodimo kaj prazeodimo
estis disigitaj unue de Auer von Welsbach
en 1885,
ĝis kiam oni konsideris ilin unu sola elemento,
nomita didimio.
Ties nomo venas de la simileco kun lantano [KHU].
61 Pm Prometio
de la Greka duondio Prometheus,
kiu portis al la homoj la fajron.
Prometio estas artefarita elemento,
kies ekziston oni laŭ spektraj analizoj
konjektis jam en la jaro 1926;
tiam oni proponis la (Latinajn)
nomojn "illinium" kaj "florentium".
Ĉar prometio ekestas per disfalo de uranio,
detalaj esploroj okazis dum la
Usona atom-bomba esplorado en 1945,
kaj Usonaj sciencistoj proponis
la nomon prometio, kiu ŝajne venkis en multaj lingvoj.
Interese estas, ke PIV 1 proponis ne nur la nomon
"ilinio" (kion ĝi ja rajtas, se tia estas la uzo en Esperanto),
sed eĉ la mallongigon Il,
kio ne estas ĝia tasko.
En PIV 2 la termino "ilinio" malaperis.
62 Sm Samario
de la mineralo samarskito,
siavice nomita laŭ la Rusa mineralogo Samarski.
63 Eu Eŭropio
laŭ la kontinento Eŭropo,
kaj la Greka diino Eŭropa.
64 Gd Gadolinio
laŭ la mineralogo Johan Gadolin,
(1760-1852, profesoro pri kemio ĉe la universitato de Turku).
(laŭ aliaj fontoj: A. W. Gadolin).
65 Tb Terbio,
68 Er Erbio,
70 Yb Iterbio
laŭ la Sveda urbo Ytterby, same kiel itrio (39).
66 Dy Disprozio
de la Greka dysprosodos = "neatingebla, malfacile atingebla".
Je la tempo de sia malkovro (1886, Lecoq de Boisbaudran)
ĝi estis kvazaŭ neatingebla, do ne pure izolebla [KHU].
67 Ho Holmio
nomita laŭ la Latina nomo de Stokholmo, Holmia,
de Cleve, unu el la malkovrintoj
(la aliaj, sendepende, estis la Svisoj
Delafontaine kaj Soret).
Laŭ aliaj, la nomo omaĝas la scienciston Holmberg.
69 Tm Tulio
laŭ Tuleo, kiel nomo de Skandinavio aŭ Grenlando.
Mi ne scias, kial oni elektis kiel duan literon la "m",
kiu en la Latina lingvo (thulium) apartenas al la finaĵo,
kvankam la literkombino "Tu" estas libera.
("Th" estas prenita de torio.)
71 Lu Lutecio
de Lutetia, la Romia nomo de Parizo.
Malkovrita en 1907 sendepende de la Franco
Urbain kaj la Aŭstro Auer von Welsbach.
La nomon elektis Urbain.
72 Hf Hafnio
laŭ Hafnia, nomo de la Dana urbo Kopenhago,
kie la elemento estis malkovrita en 1923
de la Hungaro von Hevesy
kaj la Nederlandano Coster,
laŭ antaŭdiro de la Dano Bohr.
73 Ta Tantalo
de la Greka mitologia figuro Tantalo,
patro de Nioba.
Malkovrita en 1820.
La elemento ofte estas trovata kune kun niobo (41),
malkovrita en 1801.
La tantala oksido Ta2O5 estas nesolvebla
en acidoj, do ĝi ne povas "sensoifigi" sin,
same kiel la mitologia Tantalo turmentata en Hadeso.
74 W Volframo
laŭdire de la Germanaj "Wolf" (lupo) kaj
"Rahm" ("malpuraĵo", malnova vorto),
ĉar volframo skoriigas fanditan stanon "kiel lupo formanĝas ŝafojn".
75 Re Renio
laŭ la rivero Rejno.
Malkovrita en 1925 de la Germanaj gesciencistoj Noddack.
76 Os Osmio
de la Greka osmeo = "mi odoras".
La elemento ĉiam iomete odoras laŭ sia oksido.
77 Ir Iridio
de la Greka irideios = "iriza",
pro la multkoloreco de siaj kombinaĵoj.
78 Pt Plateno
de la Latina platina = "arĝent-et-o".
79 Au Oro
de la Latina aurum = oro.
Longe konata elemento.
80 Hg Hidrargo
de la Latina hydrargyrum,
= "flua (akva) arĝento".
81 Tl Talio
de la Greka thallos = "verda branĉeto",
pro verda spektra linio.
82 Pb Plumbo
de la Latina plumbum = plumbo.
Longe konata elemento.
83 Bi Bismuto
de la Latina bismutum,
kies etimologio estas neklara;
eble ĝi devenas el la Germana,
en kiu la metalo nomiĝas "Wismut".
Pluraj fontoj
(Wahrig, Webster's Seventh New Collegiate Dictionary, Schröter k al.)
deklaras,
ke tiu devenas de la vortoj "Wiese" (herbejo)
kaj "muten" (pretendi [la rajton de minado]).
Schröter k al. emfazas, ke tio estas nur unu ebla etimologio.
84 Po Polonio
de Polonia, la Latina nomo de Polujo.
La elemento estis malkovrita de la
Pola-Franca kemiistino
Skłodowska-Curie.
85 At Astato
de la Greka astaton = "la nestabila".
Astateno estas nestabila elemento kun
duoniĝtempo de 8,3 horoj (At-210).
(PIV 1: astateno)
86 Rn Radono
de la Latina radius = "radio".
Radono estas la sola radioaktiva inter la naturaj noblaj gasoj.
87 Fr Francio
de la lando Francio.
La elemento estis malkovrita en 1939 de la franca sciencistino
Marguerite Perey.
(La elemento foje estas nomata "aktinio-K".)
Kp. americio, eŭropio, germanio, skandio.
88 Ra Radiumo
de la Latina radius = "radio",
same kiel radono.
89 Ac Aktinio
de la Greka aktinioeis = "lumanta, brilanta".
Aktinio estas nestabila kaj disfalas produktante varmon
kaj radiadon.
90 Th Torio
de la Ĝermana dio Thor.
91 Pa Protaktinio
tiel nomata, ĉar malkomponiĝante ĝi produktas aktinion (-227)
(kaj alfa-partiklon),
do ĝi staras "antaŭ aktinio" en la
urania-aktinia malkomponiĝa serio.
92 U Uranio, 93 Np Neptunio, 94 Pu Plutonio
laŭ la tri planedoj (kaj Grekaj dioj)
Urano, Neptuno kaj Plutono.
Uranio estis nomita de la Germano Klaproth en 1789,
la aliaj du de Usonaj sciencistoj en 1940 kaj 1941.
Pretere, la sinsekvo de la planedaj sundistancoj
egalas tiun de la atomnumeroj,
sed la analogio ne estas perfekta:
Ĉe la planedoj la orbitoj de Neptuno kaj Plutono intersekcas,
sed ĉe la elementoj "interkroĉiĝas" la plej stabilaj izotopoj
de Neptunio, kaj de Uranio, U-238.
95 Am Americio
laŭ Ameriko (aŭ Usono?).
Malkovrita en 1944 de la Usona sciencisto
Glenn Seaborg.
96 Cm Kuriumo
laŭ la geesploristoj Curie
kaj
Skłodowska-Curie.
97 Bk Berkelio, 98 Cf Kalifornio
Laŭ la Usona ŝtato Kalifornio
kaj la tiea universitata urbo Berkeley,
kie berkelio estis malkovrita en 1949
kaj kalifornio en 1950.
Same kiel pri americio (95) kaj kuriumo (96),
la sciencisto Seaborg ŝajne havis grandan influon al la nomado.
(La urbo Berkeley, pretere, estis nomita laŭ
la irlanda teologo George Berkeley,
kiu havis ne tro intimajn rilatojn al kemio.)
99 Es Ejnŝtejnio,
100 Fm Fermio,
101 Md Mendelevio,
102 No Nobelio,
103 Lr Laŭrencio,
104 Rf Ruterfordio,
106 Sg Seborgio,
107 Bh Borio [MHU],
109 Mt Mejtnerio
laŭ la sciencistoj
Albert Einstein (1879-1955),
Enrico Fermi (1901-1954),
Dmitri Ivanoviĉ Mendelejev (1834-1907),
Alfred Nobel (1833-1896),
Ernest Orlando Lawrence (1901-1958),
Ernest Rutherford (1871-1937) [MHU],
Glenn Seaborg (1912-) [MHU],
Niels Bohr (1885-1962) [MHU],
Lise Meitner (1878-1968) [MHU].
Iam ekzistis ankaŭ jenaj proponoj:
104 Dubnio,
104 Kurĉatovio [Schröter k al.],
105 hanio,
105 ĵoliotio,
107 nilsborio.
PIV 1 registris por 99 "ejnstejnio".
105 Db Dubnio
laŭ la Rusa nuklea esplorcentro Dubna.
108 Hs Hasio,
laŭ la Latina nomo de Heslando,
kie en la urbo Darmstadt en la instituto GSI
oni malkovris la elementon.
Kelkajn parencecojn mi listigis aparte.
Por tiu certe nekompleta listo mi uzis jenajn verkojn:
- W. Schröter, K.-H. Lautenschläger, H. Bibrack:
Chemie: Fakten und Gesetze.
VEB Fachbuchverlag Leipzig, 1977.
- Meyers großes Handlexikon
- Microsoft Encarta '95
- Plena Ilustrita Vortaro de Esperanto, dua eldono
- Wahrig, Deutsches Wörterbuch; Mosaik-Verlag 1980
- Webster's Seventh New Collegiate Dictionary
Pro valoraj konsiloj mi dankas al
- Dr. Holger Kohlmann, Ĝenevo
- Sven Silow, Svedio
- Matt McLauchlin, Kanado
- Karl-Heinz Ujma [KHU]
- Ulrich Fellmann
- Herrn Manfred Huppertz [MHU]
- Edmund Grimley Evans
Aŭtoro: Reinhard Fössmeier
Stato: 2010-08-02